GELGİT:
Bir gök cismi üzerinde başka gök cisimlerinin uyguladığı kütleçekimi kuvvetleri nedeniyle oluşan çevrimsel biçim bozulmaları.En çok bilineni,Ay ve Güneş'in göreli konumlarındaki değişmelerin etkisiyle Yer yüzeyinde deniz düzeyinde otaya çıkan dönemli değişmelerdir.
Gel-git oluşturan kuvvetler yerçekimine oranla çok küçüktür.Buna karşılık bu kuvvetlerin,özellikle yatay bileşenleri nedeniyle,denizlerdeki etkisi büyük olurç.Karalar ve denizler Yer yüzeyinde düzenli dağılmadığından,denizlerin ve okyanusların gelgit kuvvetlerine tepkisi çok karmaşıktır.Yer'in kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklanan saptırıcı Coriolis kuvveti de bu karmaşıklığı arttırır.Antarktika Okyanusunda gelgit kabarması,Yer çevresinde doğu-batı doğrultusunda yayılır.Ama kıtalar arasında,örneğin Atlas okyanusunda,kısmen kuzeye doğru ilerleyen bir dalga ile kısmen doğu-batı doğrultusunda salınan bir duran dalga biçiminde kendini gösterir;Coriolis kuvveti her iki dalga hareketini de etkiler.Kurumsal çalışmalar ve gözlemler kabarma ve alçalmaların sıfır olduğu noktaların bulunduğunu ortaya çıkarmıştır;kabarma ve alçalmalar bu noktalar çevresinde(saat yönünde ya da ters yönde) döner.Akdeniz,Karadeniz ve Baltık Denizi gibi,nerdeyse tamamen kapalı denizlerde,doğrudan yerel gelgit kuvvetlerinin etkisiyle bir duran dalga oluşur.Bu denizlerde gelgit genliği küçüktür,santimetre ölçeğindedir.Açık okyanuslarda genellikle bir metreden azdır.Körfezlerde ve bunlara bitişik denizlerde genlik çok daha büyük olabilir.Çünkü gelgit dalgası kıta sağanlığının sığ sularına girince,ilerleme hızı yavaşlar ve enerji küçük bir hacimde biriktiği için gelgit yükselme ve alçalmaları büyük boyutlara ulaşabilir.Bilinen en büyük gelgit Kanada'daki Fundy Körfezinde oluşur,burada 21 m yüksekliğe kadar kabarmalar gözlenmiştir.
DALGALAR:
Dalgaların büyük bir bölümünü,deniz yüzeyinden esen rüzgar oluşturur.Boyutları ve güçleri,esiş süresine ve estiği alanın uzunluğuna bağlıdır.Rüzgarın estiği alana Feçdenir.En büyük feç Büyük Okyanus'tadır.Bu yüzden en büyük dalgalar burada oluşur.ABD'nin Büyük Okyanus kıyılarında kırılan dalgalar,buradan 10.000. km ötede oluşmaya başlamış olabilir.
DALGA BİÇİMLERİ:
Akıntı ve gelgitin aksine,açık denizlerdeki dalgalar suyu ileriye doğru ettirmez.Daşlga ilerler ama su ileri doğru hareket etmez.Bunu,deniz üzerindeki bir cismi örneğin bir kuşu aşağı ve yukarı hareket ederken gözlediğinizde anlayabilirsiniz.
Dalga,su parçacıklarının bir çember üzerinde hareket etmesine yol açar.Yüzeyden dibe doğru inildikçe çemberler,giderek daralır.Dalganın hiçbir etkisinin kalmadığı bir derinlikte de yok olur.100 m den daha derinde bir deniz altının içindeyseniz yüzeyde çok şiddetli bir fırtına bile olsa dalgaların etkisini hissetmessiniz.
DALGALARIN KIRILMASI:
Dalga,eğimli bir sahile doğru yaklaştıkça su,deniz tabanına sürtünmeye başlar.Su parçacıkları daha yayvan ovaller biçiminde dönmeye başlar.Bu da dalgayı yavaşlatır.Dalga çok sığ sulara geldiğinde,parçacıklar ovallerini tamamlayamaz duruma gelir ve dalganın tepesi düşer,dalga sahilde kırılır.
Dalga,su altındaki yamacın eğiminin dikliğine bağlı olarak dökülerek,patlayarak ya da çok büyük bir dalga halinde kırılabilir.
DALGALARIN İŞLEVİ:
Dalgalar,kendilerini oluşturan rüzgar dindikten çok sonra bile,şekillerini değiştirmeden ya da enerjilerini kaybetmeden çok uzun süre yol alabilir.Sahilde kırıldıkları zaman,yolculukları boyunca depoladıkları enerji açığa çıkar.Art arda kırılan dalgaların enerjisi,kıyı boyunca uzanan karanın şekil değiştirmesine yol açar.
Kıyıdan çok açıkta çatlayan dalgalara,kumsalı düzenli bir şekilde geliştirdikleri için ''yapıcı dalgalar'' denir.Kıyıda çatlayan dalgalara ise,karayı yavaş yavaş aşındırdıkları,kumsalı yok ettikleri için ''yıkıcı dalgalar'' denir.
YIKICI DALGALAR:
Yıkıcı dalgalar,kumsallardaki kumları ve irili ufaklı çakılları yavaş yavaş açıklara sürükler.Sahilde bulanan maddelerle birlikte kaya ve falezlere çarparak bunların yüzeylerinin aşınmasına yol açar.Her yarık ve çatlağa patlayıcı bir güçle su ve hava sokarak bunların yavaş yavaş genişlemesine ve kayaların güçsüzleşmesine neden olur.Kopan kaya parçacıkları da sonraki aşındırmalarda rol alır.Bu şekilde,çok sert kayaçlar bile aşınabilir. Böylece deniz kıyısındaki kara da dalgalar tarafından şekillendirilmiş olur.
DALGALAR İLE İLGİLİ SÖZCÜKLER:
Kumsalda ilerleyen köpüklü suya dalga ilerlemesi denir.
Kumsaldan aşağıya geri dönen suya dalga gerilemesi denir.Dalganın en yüksek noktasına dalga sırtı denir.İki dalga arasındaki en alçak noktaya dalga çukuru denir.Dalga periyodu,birbirini izleyen iki dalga arasında ki süredir.Dalga sürekliliği,sırtla çukur arasındaki yükseklik farkıdır.Dalga boyu,bir dalganın sırtıyla bir sonrakini sırtı arasındaki uzaklıktır.
AKINTILAR:
Okyanuslardaki sular,gelgit,dalgalar ve akıntılar nedeniyle sürekli hareket halindedir.Akıntılar, oknanuslarda akan geniş su şeritleridir.Geldikleri yere bağlı olarak 30*C kadar sıcak olabildikleri gibi -2*C kadar soğuk da olabilirler.Genişlikleri 60 km'ye ulaşabilir.Daha hızlı olanları varsa da pek çoğu günde günde yaklaşık 10 km ilerler.Akıntılar,Dünya iklimini etkileyen büyük miktarlarda suyu taşırlar.Akıntılar hem yüzeyde hem de dipte olabilirler.
YÜZEY AKINTILARI:
Yüzey akıntıları,okyanusların 350 m derinliğe kadar olan bölümünü etkiler.Bilim adamları akıntıların neden oluştuğunu ya da iklimi nasıl etkilediğini hala tam olarak anlayamamıştır.Yine de akıntıların baskın rüzgar yönünde sürüklendiği bilinmektedir.Rüzgarlar ve okyanus akıntılarındaki yan kolların yönünü Dünya'nın dönüşü belirler.Buna Koriolis etkisi denir.Akıntıların yönü ve şiddeti,kara kütlelerinin biçimleri gibi etkenlere
de bağlıdır.
Bir gök cismi üzerinde başka gök cisimlerinin uyguladığı kütleçekimi kuvvetleri nedeniyle oluşan çevrimsel biçim bozulmaları.En çok bilineni,Ay ve Güneş'in göreli konumlarındaki değişmelerin etkisiyle Yer yüzeyinde deniz düzeyinde otaya çıkan dönemli değişmelerdir.
Gel-git oluşturan kuvvetler yerçekimine oranla çok küçüktür.Buna karşılık bu kuvvetlerin,özellikle yatay bileşenleri nedeniyle,denizlerdeki etkisi büyük olurç.Karalar ve denizler Yer yüzeyinde düzenli dağılmadığından,denizlerin ve okyanusların gelgit kuvvetlerine tepkisi çok karmaşıktır.Yer'in kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklanan saptırıcı Coriolis kuvveti de bu karmaşıklığı arttırır.Antarktika Okyanusunda gelgit kabarması,Yer çevresinde doğu-batı doğrultusunda yayılır.Ama kıtalar arasında,örneğin Atlas okyanusunda,kısmen kuzeye doğru ilerleyen bir dalga ile kısmen doğu-batı doğrultusunda salınan bir duran dalga biçiminde kendini gösterir;Coriolis kuvveti her iki dalga hareketini de etkiler.Kurumsal çalışmalar ve gözlemler kabarma ve alçalmaların sıfır olduğu noktaların bulunduğunu ortaya çıkarmıştır;kabarma ve alçalmalar bu noktalar çevresinde(saat yönünde ya da ters yönde) döner.Akdeniz,Karadeniz ve Baltık Denizi gibi,nerdeyse tamamen kapalı denizlerde,doğrudan yerel gelgit kuvvetlerinin etkisiyle bir duran dalga oluşur.Bu denizlerde gelgit genliği küçüktür,santimetre ölçeğindedir.Açık okyanuslarda genellikle bir metreden azdır.Körfezlerde ve bunlara bitişik denizlerde genlik çok daha büyük olabilir.Çünkü gelgit dalgası kıta sağanlığının sığ sularına girince,ilerleme hızı yavaşlar ve enerji küçük bir hacimde biriktiği için gelgit yükselme ve alçalmaları büyük boyutlara ulaşabilir.Bilinen en büyük gelgit Kanada'daki Fundy Körfezinde oluşur,burada 21 m yüksekliğe kadar kabarmalar gözlenmiştir.
DALGALAR:
Dalgaların büyük bir bölümünü,deniz yüzeyinden esen rüzgar oluşturur.Boyutları ve güçleri,esiş süresine ve estiği alanın uzunluğuna bağlıdır.Rüzgarın estiği alana Feçdenir.En büyük feç Büyük Okyanus'tadır.Bu yüzden en büyük dalgalar burada oluşur.ABD'nin Büyük Okyanus kıyılarında kırılan dalgalar,buradan 10.000. km ötede oluşmaya başlamış olabilir.
DALGA BİÇİMLERİ:
Akıntı ve gelgitin aksine,açık denizlerdeki dalgalar suyu ileriye doğru ettirmez.Daşlga ilerler ama su ileri doğru hareket etmez.Bunu,deniz üzerindeki bir cismi örneğin bir kuşu aşağı ve yukarı hareket ederken gözlediğinizde anlayabilirsiniz.
Dalga,su parçacıklarının bir çember üzerinde hareket etmesine yol açar.Yüzeyden dibe doğru inildikçe çemberler,giderek daralır.Dalganın hiçbir etkisinin kalmadığı bir derinlikte de yok olur.100 m den daha derinde bir deniz altının içindeyseniz yüzeyde çok şiddetli bir fırtına bile olsa dalgaların etkisini hissetmessiniz.
DALGALARIN KIRILMASI:
Dalga,eğimli bir sahile doğru yaklaştıkça su,deniz tabanına sürtünmeye başlar.Su parçacıkları daha yayvan ovaller biçiminde dönmeye başlar.Bu da dalgayı yavaşlatır.Dalga çok sığ sulara geldiğinde,parçacıklar ovallerini tamamlayamaz duruma gelir ve dalganın tepesi düşer,dalga sahilde kırılır.
Dalga,su altındaki yamacın eğiminin dikliğine bağlı olarak dökülerek,patlayarak ya da çok büyük bir dalga halinde kırılabilir.
DALGALARIN İŞLEVİ:
Dalgalar,kendilerini oluşturan rüzgar dindikten çok sonra bile,şekillerini değiştirmeden ya da enerjilerini kaybetmeden çok uzun süre yol alabilir.Sahilde kırıldıkları zaman,yolculukları boyunca depoladıkları enerji açığa çıkar.Art arda kırılan dalgaların enerjisi,kıyı boyunca uzanan karanın şekil değiştirmesine yol açar.
Kıyıdan çok açıkta çatlayan dalgalara,kumsalı düzenli bir şekilde geliştirdikleri için ''yapıcı dalgalar'' denir.Kıyıda çatlayan dalgalara ise,karayı yavaş yavaş aşındırdıkları,kumsalı yok ettikleri için ''yıkıcı dalgalar'' denir.
YIKICI DALGALAR:
Yıkıcı dalgalar,kumsallardaki kumları ve irili ufaklı çakılları yavaş yavaş açıklara sürükler.Sahilde bulanan maddelerle birlikte kaya ve falezlere çarparak bunların yüzeylerinin aşınmasına yol açar.Her yarık ve çatlağa patlayıcı bir güçle su ve hava sokarak bunların yavaş yavaş genişlemesine ve kayaların güçsüzleşmesine neden olur.Kopan kaya parçacıkları da sonraki aşındırmalarda rol alır.Bu şekilde,çok sert kayaçlar bile aşınabilir. Böylece deniz kıyısındaki kara da dalgalar tarafından şekillendirilmiş olur.
DALGALAR İLE İLGİLİ SÖZCÜKLER:
Kumsalda ilerleyen köpüklü suya dalga ilerlemesi denir.
Kumsaldan aşağıya geri dönen suya dalga gerilemesi denir.Dalganın en yüksek noktasına dalga sırtı denir.İki dalga arasındaki en alçak noktaya dalga çukuru denir.Dalga periyodu,birbirini izleyen iki dalga arasında ki süredir.Dalga sürekliliği,sırtla çukur arasındaki yükseklik farkıdır.Dalga boyu,bir dalganın sırtıyla bir sonrakini sırtı arasındaki uzaklıktır.
AKINTILAR:
Okyanuslardaki sular,gelgit,dalgalar ve akıntılar nedeniyle sürekli hareket halindedir.Akıntılar, oknanuslarda akan geniş su şeritleridir.Geldikleri yere bağlı olarak 30*C kadar sıcak olabildikleri gibi -2*C kadar soğuk da olabilirler.Genişlikleri 60 km'ye ulaşabilir.Daha hızlı olanları varsa da pek çoğu günde günde yaklaşık 10 km ilerler.Akıntılar,Dünya iklimini etkileyen büyük miktarlarda suyu taşırlar.Akıntılar hem yüzeyde hem de dipte olabilirler.
YÜZEY AKINTILARI:
Yüzey akıntıları,okyanusların 350 m derinliğe kadar olan bölümünü etkiler.Bilim adamları akıntıların neden oluştuğunu ya da iklimi nasıl etkilediğini hala tam olarak anlayamamıştır.Yine de akıntıların baskın rüzgar yönünde sürüklendiği bilinmektedir.Rüzgarlar ve okyanus akıntılarındaki yan kolların yönünü Dünya'nın dönüşü belirler.Buna Koriolis etkisi denir.Akıntıların yönü ve şiddeti,kara kütlelerinin biçimleri gibi etkenlere
de bağlıdır.
0 yorum:
Yorum Gönder